“Alsof het leven stilstaat”, is een veel gehoorde regel wanneer er een einde is gekomen aan het leven van een dierbare. Rouw doet pijn. Jaarlijks overkomt het honderdduizenden Nederlanders die veelal lijden in stilte. Een rouwproces kan een slopende ervaring zijn die een leven zonder hobbels op zijn grondvesten doet schudden. Mensen in rouw reizen in een emotionele achtbaan en vragen zich af wanneer het in hemelsnaam eens ophoudt. Dat doet het, maar het kost tijd.
Het leven staat stil
Rouw is het geleidelijk verwerken van het verlies van een dierbare. Direct na het overlijden zijn de achterblijvers dikwijls in een roes. Het leven elders gaat door, maar het leven van de achterblijver(s) is stil komen te liggen. Er is een sfeer van ontwrichting en verbijstering. De gebeurtenissen volgen elkaar snel op, maar de geest kan het niet bijhouden. Er moeten veel praktische zaken worden geregeld voor begrafenis of crematie. Er komen mensen langs, er worden vragen gesteld, er moeten keuzes worden gemaakt. Deze periode is onwerkelijk. Voor sommigen voelt het als een nachtmerrie, anderen ontkennen het gebeuren omdat het te pijnlijk is en proberen daarmee zichzelf te beschermen. Weer anderen zijn totaal ontredderd of juist uiterst kalm. Er zijn ook mensen die hun gevoel op slot zetten en niets voelen.
Heftige gevoelens
Zodra de eerste schok achter de rug is volgt de verdrietigste periode als langzamerhand het verlies doordringt. Er komt besef van de betekenis van dit overlijden voor de rest van het leven. Dit gaat met heftige gevoelens gepaard, gevoelens die ook tegenstrijdig kunnen zijn. Verdriet, wanhoop, eenzaamheid, hulpeloosheid en leegte gaat samen met agressie, woede, teleurstelling en schuldgevoel. De pijn is bijvoorbeeld zo groot zijn dat men boos kan zijn op artsen, op God, of zelfs op de buren. Zij zijn nog gelukkig, en jij niet! Er kan ook een bevrijdend gevoel zijn waar de rouwende zich schuldig over voelt. In het algemeen is de rouwende neerslachtig, verward, rusteloos en vermoeid. Rouwen kost ook lichamelijke energie. Er wordt slecht of niet geslapen en de eetlust is verdwenen. Dit is slopend, en in deze omstandigheden liggen lichamelijke klachten op de loer.
Ontkenning
Soms is de pijn zo groot dat de nabestaanden het verdriet blijvend ontkennen. De tafel wordt nog steeds voor de overledene gedekt en er wordt nog gesproken tegen de dode. Maar zoals bij alle drama’s in het leven, moet het gevoel niet worden weggestopt omdat daarmee het proces van rouwen wordt verstoord, maar moeten deze worden erkend en bewust gevoeld, hoe akelig ook. Dit hoeft niet zichtbaar te zijn voor anderen, je kunt ook in je eentje rouwen. Belangrijk is dat je het gevoel laat ‘zijn’ en je reactie erop ook laat gebeuren. Verdriet ondergaan is nodig om het uiteindelijk te verwerken. Doe je dit niet, dan is er een vergroot risico op gezondheidsproblemen maar ook overspannenheid.
Waarom?
De rouwperiode wordt gewoonlijk ingevuld met voortdurende gedachten aan de overledene, dromen over hem of haar en steeds weer de ‘film’ van de laatste uren of dagen voor je zien. Rouw kan ook samengaan met bizarre symptomen, zoals denken de overledene te horen, te zien of zelfs te voelen. Soms komt de overledene ‘langs’ in de nacht, in de vorm van een geest. Ook kan het zijn dat de achterblijver(s) de dode gaan ‘zoeken’ of stellen zichzelf voor dat hij zo wel weer thuiskomt. Bij heel heftige rouw kunnen er gedachten aan suicide opkomen die angstaanjagend zijn. Men kan erge ‘pijn’scheuten voelen, een psychologische pijn die optreedt als de overledene dusdanig wordt gemist, dat je denkt gek te worden. Ondraaglijke huilbuien die weinig opluchten volgen elkaar op. Het leven is zinloos geworden en de ‘Waarom?’ vraag dringt zich elke minuut op.
Verlies van rol
Een verlies van een dierbare betekent ook verlies van een stuk van je eigen identiteit. Als je partner altijd zorg droeg voor de contacten met anderen en deze valt weg, dan sta je daar voortaan alleen voor. Als je als moeder je echtgenoot verliest, gaat de opvoeding van de kinderen nog steeds door, maar dan alleen. De vrouw die haar moeder verliest, kan niet meer elke dag even bijbabbelen. Kinderen die hun laatst overgebleven ouder verliezen, zijn opeens ‘wees’ en hebben niemand meer die de vragen over hun vroegste jeugd beantwoordt. De man die weduwnaar is geworden komt elke avond in een leeg huis en bij een overleden kind is de moederrol en vaderrol verleden tijd. Rouwen gaat niet enkel over het leven van de overledene dat beeindigd is, maar voor een groot deel over de grove onderbreking van de verwachtingen van jouw leven met die ander. Je rouwt om ‘wat had kunnen zijn’, wat je nog allemaal had kunnen doen met de overledene, en kunnen zeggen tegen hem of haar. Waar het leven ooit eindeloos leek, wordt je opeens geconfronteerd met de eindigheid ervan en je eigen plaats hierin. Elk verlies confronteert je met jezelf, dat het leven broos is, en dat je eigen rollen van beperkte duur zijn.
Aanvaarding
Op een gegeven moment, meestal na vele maanden, volgt er een rustiger fase waarbij de nabestaanden weer voorzichtig plannen gaan maken voor de toekomst, nieuwe contacten gaan leggen, een hobby of studie gaan doen of zelfs gaan verhuizen. De intensiteit van de emoties wordt minder. Er is weer plaats voor leven en nieuwe energie.
Dit is een proces van aanvaarding en aanpassing aan de nieuwe situatie. Dit betekent niet dat het verlies geen rol meer speelt, want tijden van emoties vinden nog steeds plaats, maar worden afgewisseld met periodes dat het leven weer de moeite waard lijkt. Het leven wordt niet langer beheerst door het verdriet. Er kunnen nog steeds moeilijke momenten zijn.
Bijvoorbeeld op feestdagen, verjaardagen, met oudjaar, vaderdag en moederdag, terugkeren van een vakantie of een bruiloft van een kind waar een van de ouders dan ontbreekt. Dergelijke feestelijke gebeurtenissen zijn er om bekend dat ze erg moeilijk zijn voor achterblijvers en emoties op dergelijke dagen, ook na jaren, zijn beslist niet vreemd. Kenmerkend voor rouw is dat het geheel onverwacht weer tot uiting kan komen ook al dacht je dat het verlies geaccepteerd was.
Niets is abnormaal
Veel mensen denken dat hun reactie op het verlies van hun dierbare abnormaal is. Dat de rouw te lang duurt, of te hevig is, of dat ze juist helemaal geen blijk geven van verdriet. Maar hoe je je ook erover voelt, vrijwel elke reactie is normaal, of je nu veel wilt praten over de overledene en samen met anderen naar oude foto’s wilt kijken, of je juist terug wilt trekken en helemaal alleen met de spulletjes van de overledene bezig wilt zijn. Er zijn ook mensen die het verdriet proberen weg te stoppen en hard gaan werken, sporten of klussen. En of je nu de kamer van de overledene intact wilt houden en alles wilt bewaren of juist alles weggooit om ‘schoon schip’ te maken: Het zijn allemaal methodes om uiteindelijk met het verlies om te gaan.
Schuldgevoel na de rouw
Sommige mensen voelen schuld als ze na verloop van tijd een nieuwe partner vinden, een nieuwe vriend krijgen of een kind krijgen. Het voelt als verraad aan de overledene. Jezelf nieuw geluk gunnen gaat met vallen en opstaan. Natuurlijk weten de achtergeblevenen wel dat ze recht hebben op geluk, maar gevoelsmatig loopt dat nog achterop. Dit kan vele moeilijke momenten geven en een stempel drukken op het nieuwe leven, ondanks het feit dat deze gevoelens normaal zijn. Het geeft aan dat je veel om de overledene hebt gegeven en belang hecht aan zijn of haar mening.
Invloed van relatie en omstandigheden
De relatie tot de overledene en de omstandigheden van het overlijden bepalen voor een groot deel in hoeverre de rouwperiode kan worden ‘afgesloten’ en hoe heftig de emoties zullen zijn. Hoe dichter je bij de dierbare stond, hoe ingrijpender de emoties zullen zijn. Dit geldt met name voor de dood van een partner of kind. Bij verlies van een kind valt tevens een belangrijk deel van de toekomst en levensvervulling van de ouders weg. Een verlies is voorts moeilijker te aanvaarden als de overledene op een gewelddadige manier is gestorven, of zelfmoord heeft gepleegd. In het geval er geen mogelijkheid tot afscheid nemen is, is ook dan het rouwproces zwaarder. Ook in het geval van ouderen die hun partner verliezen, terwijl deze de praktische en financiele zaken regelde, zal de aanpassing aan de nieuwe situatie moeilijk zijn en gepaard gaan met boosheid omdat hij of zij ‘in de steek is gelaten’. Anderzijds kan een rouwperiode lichter zijn als het gaat om een overleden vader of moeder die al op leeftijd was.
Rouw kost tijd
Rouw is een omslag in het leven van de nabestaanden, een hervorming. De fases van rouw lopen soms door elkaar heen en elke rouwperiode is uniek. Het is niet zo dat na een jaar de rouw over zou moeten zijn. De werkelijkheid is dat de heftige gevoelens uit de beginfase afzwakken om uiteindelijk over te gaan in een stabielere episode die nog steeds ups en downs kent. Voor een rouwproces wordt in elk geval meestal enkele jaren gerekend, want rouw kost veel tijd. Uiteindelijk wordt een nieuwe zingeving aan het leven gegeven en krijgt het leven weer wat kleur, ondanks de wond die achterblijft.
