Wat is Schizofrenie ?

Schizofrenie is een ingewikkelde stoornis met vaak ernstige psychische en sociale gevolgen. Schizofrenie komt niet door één enkele oorzaak, maar door vele dingen tegelijk. Het is niet makkelijk schizofrenie vast te stellen: er zijn veel verschijnselen die in allerlei combinaties bij schizofrenie voorkomen.

De vele verschijnselen van schizofrenie zijn te verdelen in vijf groepen.
Iemand heeft schizofrenie als hij minstens 2 van deze verschijnselen heeft, en daarnaast sociaal en in zijn werk niet goed meer functioneert. Soms is 1 van de verschijnselen al genoeg om iemand schizofreen te noemen, als bijvoorbeeld zijn wanen bizar zijn of als hij stemmen hoort.

De verschijnselen worden verdeeld in de volgende vijf groepen.

• Wanen
• Hallucinaties
• Negatieve symptomen (vlak gevoelsleven, gebrek aan energie en motivatie)
• Onsamenhangend gedrag
• Ernstig chaotisch gedrag, en lichaamsbewegingen die vreemd overkomen. Dit laatste wordt katatoon gedrag genoemd.

Sommige mensen met schizofrenie vinden zelf dat ze niets mankeren. Dat maakt dat ze geen behandeling willen.

Gaat het over?
Het is niet te zeggen hoe het mensen met schizofrenie vergaat in de toekomst. Bij sommigen gaat het over, anderen herstellen niet of gaan juist verder achteruit. Deze verschillen kunnen zelfs in 1 familie voorkomen.
De kans op herstel is groter bij vrouwen, mensen met een partner, mensen zonder schizofrenie in de familie, mensen met een hoog IQ en die goed functioneerden voor ze de ziekte kregen.
Een eerste heftige periode met (psychotische) verschijnselen begint plotseling en kan zo’n drie maanden duren. Na die eerste periode is er meestal een relatief rustige periode. De psychotische verschijnselen nemen af. Een kwart van de mensen wordt hierna beter, al functioneren zij lang niet altijd goed. De anderen blijven ziek en krijgen een tweede heftige periode met (psychotische) verschijnselen.

Psychose
Iemand met schizofrenie kan in een psychose terechtkomen. Dan heeft hij last van bijvoorbeeld stemmen horen, hallucinaties, onsamenhangend praten, chaotisch gedrag of vreemde lichaamsbewegingen.
Een psychose komt niet alleen voor bij schizofrenie, maar ook bij andere psychische stoornissen voorkomen. Een psychose kan komen door extreem gebruik van alcohol of drugs.

Hoe vaak komt het voor?
Schizofrenie komt niet vaak voor. In Nederland zijn er 60.000 tot 80.000 mensen met schizofrenie. 1 op de 100 mensen krijgt schizofrenie

VERSCHIJNSELEN

Er zijn vijf groepen verschijnselen. De eerste twee groepen van verschijnselen van schizofrenie worden wel de positieve verschijnselen genoemd: wanen en hallucinaties. Deze zijn namelijk duidelijk aanwezig.
De derde groep, de zogenoemde negatieve verschijnselen, geven aan dat er iets mist. Het gaat dan om het minder worden van daadkracht, emoties, spraak en gedachten; een gebrek aan energie en het vlakker worden van gevoel.
De laatste twee groepen van verschijnselen gaan over gestoord denken, praten en doen.

Wanen

Iemand met schizofrenie kan zich iets inbeelden dat niet klopt met de werkelijkheid. Bijvoorbeeld:

• Hij gelooft dat iemand anders of een hogere macht de baas is over zijn gedachten en gedrag.
• Hij heeft het idee achtervolgd te worden, of denkt slachtoffer te zijn van allerlei complotten. Hij kan denken dat iemand hem kwaad wil doen of wil doden. Dit heet paranoia of achtervolgingswaan.
• Hij denkt dat gebeurtenissen of berichten in de media speciaal voor hem bestemd zijn, zoals berichten over het naderend einde van de wereld.
• Hij denkt dat hij een bijzonder persoon is, een afgezant van God, of iemand met buitengewone gaven.

Hallucinaties

• Iemand met hallucinaties hoort, ziet, ruikt, voelt dingen die anderen niet horen, zien, ruiken of voelen. Vooral het horen van stemmen en het zien van dingen of personen komen veel voor. Zo’n stem kan bijvoorbeeld commentaar geven, of advies of opdrachten. Wie zo’n stem hoort, geeft soms ook antwoord. Voor de buitenwereld is het dan of hij in zichzelf praat.

Gebrek aan energie en motivatie

• Iemand met schizofrenie heeft vaak moeite om met iets te beginnen of om dat af te maken. Hij kan niet meer studeren of werken, sociale contacten onderhouden, zich ontspannen of zichzelf goed verzorgen.

Vlakker worden van gevoel

• Iemand met schizofrenie kan de indruk geven of zelf het idee hebben dat zijn gevoelens veel minder zijn geworden of verdwenen.

Onsamenhangende spraak

• Iemand met schizofrenie heeft moeite om zijn gedachten op een rijtje te krijgen: in een gesprek springt hij van de hak op de tak of verliest de draad van zijn verhaal. Dan is hij moeilijk te volgen. Dit wordt nog erger als hij ongewone woorden gebruikt. Soms valt hij ook helemaal stil, en is het sowieso moeilijk om met hem te praten.

Chaotisch gedrag en vreemde lichaamsbewegingen

• Iemand met schizofrenie kan raar overkomen door vreemde gezichtsuitdrukkingen en lichaamsbewegingen: het kunnen grote bewegingen zijn, die ook nog steeds maar weer herhaald worden. Bewegingsdrang wordt dit wel genoemd.

Verder zijn er vaak problemen met het geheugen, concentratie en het doen van ingewikkelde dingen. Ook dit maakt het moeilijker om (weer) te gaan werken, sociale contacten te onderhouden en zelfstandig te wonen.

MISVERSTANDEN

In de loop van de geschiedenis zijn allerlei misverstanden over schizofrenie ontstaan. Ze worden hier rechtgezet.

• Schizofrenie is niet hetzelfde als gespleten persoonlijkheid.
• Mensen met schizofrenie gedragen zich niet de hele tijd als gekken: af en toe komen ze wat vreemd over, maar meestal zijn ze redelijk normaal in hun doen en laten.
• Schizofreen wil niet zeggen: agressief. Sommige mensen met schizofrenie  kunnen gewelddadig zijn, maar de meesten zijn dat niet. Als ze al gewelddadig zijn, dan komt dat doordat zo iemand ook een zware gebruiker van alcohol of drugs is, of in een psychose zit. Van alle gevallen van geweld in Nederland heeft misschien 2 tot 4% te maken met schizofrenie. En dan is er nog geen rekening gehouden met drank of drugs. Dat zou het percentage lager maken waarschijnlijk.

Schizofrenie is niet de schuld van ouders. Het ligt niet aan de opvoeding. Wel kan overbezorgdheid en constante kritiek het herstel belemmeren of zorgen voor een terugval van jongeren die al schizofrenie hebben.

OORZAKEN

Schizofrenie heeft meer dan 1 oorzaak. Het gaat om een samenspel van persoonlijkheid, stress, hersenontwikkeling en hersenprocessen, en dingen in de omgeving. Het is onbekend hoe deze dingen in elkaar grijpen als iemand uiteindelijk schizofrenie krijgt.

Wel zijn extra risico’s bekend. Dat wil zeggen: er is meer risico in onderstaande gevallen. De extra risico’s hebben te maken met geslacht en leeftijd, met individuele kwetsbaarheid, met de omgeving, en met levensgebeurtenissen.

Geslacht en leeftijd

• Schizofrenie begint vaak in de late puberteit en bij jongvolwassenen. Mannen zijn vaak 3 tot 4 jaar jonger dan vrouwen als het begint.
• Mannen krijgen het vaker.
• Bij jonge kinderen is het zeldzaam: niet meer dan 4% van de mensen met schizofrenie krijgt het voor hun 15de jaar.
• Het aantal ouderen met schizofrenie groeit. 10% van de ouderen met schizofrenie kreeg schizofrenie na hun 45e. Dit komt doordat mensen steeds ouder worden.
• Deze late schizofrenie komt vaker voor bij vrouwen en gaat dan vooral samen met paranoia: het idee achtervolgd te worden, of denken dat iemand je kwaad wil doen of je wil doden.

Individuele kwetsbaarheid

• De kwetsbaarheid is voor een flink deel erfelijk bepaald. Schizofrenie in de familie maakt de kans dat een ander familielid het ook krijgt 10 tot 50 keer groter.
• Uit onderzoeken met eeneiige tweelingen blijkt dat als de ene helft het heeft, de andere helft van de tweeling een kans heeft van 40-50% om het ook te krijgen.
• Het lijkt erop dat schizofrenie te maken heeft met een gestoorde ontwikkeling van het zenuwstelsel op kinderleeftijd. Of zelfs al voor de geboorte.
• Een aantal gebeurtenissen bij de geboorte (keizersnede, tangverlossing, laag geboortegewicht, verkeerde resusfactor) zou de kans groter maken op schizofrenie, maar zeker is dit niet.
• Schizofrenie komt iets vaker voor bij mensen met een geremde persoonlijkheid, of bij mensen die wat angstig en emotioneel in het leven staan, of een gevoelige natuur hebben.
• Zwaar drinken en roken en het gebruik van drugs komt veel voor bij mensen met schizofrenie. Dit maakt het nog niet tot een oorzaak van schizofrenie. Het is eerder andersom: mensen met schizofrenie gebruiken drank en drugs om hun klachten en lijden te verminderen. Zelfmedicatie heet dit.
• Het kan wel goed zijn dat heel geregeld gebruik van hasj en wiet een psychose uitlokt. Maar let op: een psychose is niet hetzelfde als schizofrenie.

Omgeving

• Mensen in de stad hebben meer kans op psychotische verschijnselen, en misschien op schizofrenie.

Levensgebeurtenissen

• Stressvolle gebeurtenissen als vertrek uit het ouderlijk huis, scheiding, verlies van een dierbare of een baan, het verwachten of het krijgen van een kind kunnen schizofrenie uitlokken. Dit zijn natuurlijk niet voor iedereen vervelende of belastende gebeurtenissen. Maar mensen die gevoelig zijn voor schizofrenie hebben misschien meer moeite met veranderingen.

Dak- en thuisloosheid kan schizofrenie uitlokken. Maar het kan heel goed andersom zijn: de schizofrenie veroorzaakt dak- en thuisloosheid.

DIAGNOSE

Schizofrenie kan niet worden vastgesteld met bijvoorbeeld bloedonderzoek of hersenscans. Het hangt sterk af van de inzichten en de ervaring van de behandelaar.

• De behandelaar vraagt naar symptomen, zoals die in de lijst met verschijnselen staan, kijkt naar andere gevallen in de familie en andere stoornissen.
• Hij kijkt naar hoe iemand er aan toe is, vooral of iemand op dat moment een gevaar is voor zichzelf of voor zijn omgeving.
• Hij kijkt of het niet gaat om verslaving aan drank of drugs.
• Hij kijkt naar de lichamelijke toestand, en naar bijvoorbeeld medicijngebruik. Medicijnen en sommige lichamelijke aandoeningen kunnen namelijk psychotische verschijnselen geven.

BEHANDELING

Schizofrenie kan niet worden genezen. Dat komt omdat het onbekend is wat de oorzaak is.
Er is behandeling voor de korte termijn. Dan gaat het om medicijnen om psychotische verschijnselen te verminderen; en er is behandeling voor de langere termijn, bijvoorbeeld medicijnen in combinatie met cognitieve gedragstherapie. Dan gaat het meer om het voorkomen van terugkeer van de psychotische verschijnselen, en om het opbouwen van een wat normaler maatschappelijk bestaan.
Elke behandelaar in de geestelijke gezondheidszorg moet werken volgens de Multidisciplinaire Richtlijn Schizofrenie.

Medicijnen
In de acute, psychotische fase spelen medicijnen een belangrijke rol in de behandeling van schizofrenie. Deze moeten de psychotische symptomen, de angst en verwarring verminderen. De belangrijkste medicijnen zijn de antipsychotica. Zij gaan de psychotische verschijnselen tegen, zoals wanen en hallucinaties. Ze hebben verder een kalmerende werking. Ze hebben soms een beetje, soms geen duidelijk effect op de negatieve symptomen, zoals lusteloosheid en teruggetrokken gedrag.

Voor de langere termijn helpen antipsychotica een volgende psychose te voorkomen. Daarvoor moeten mensen ze dus langere tijd gebruiken, ook als alle verschijnselen verdwenen zijn. Dit is nog weleens lastig: liefst houden sommigen ermee op omdat de bijwerkingen vervelend zijn en omdat ze zelf niet vinden dat ze een stoornis hebben. Inzicht in de eigen stoornis en zorgen dat mensen hun medicijnen nemen is dan ook vaak deel van de behandeling voor langere termijn. Een andere oplossing is om medicijnen te geven in de vorm van een paar weken werkende injecties. Dit heet depot. De depotmedicijnen hebben een bescheiden effect. Daarom zouden alleen bij uitzondering gebruikt moeten worden.

Soms is het nodig naast een antipsychoticum een middel te gebruiken dat de stemming beïnvloedt, bijvoorbeeld lithium of een antidepressivum. Slaap- en kalmeringsmiddelen worden ook geregeld voorgeschreven. De slaapmiddelen helpen bij het opnieuw vinden van een normaal dag- en nachtritme; kalmeringsmiddelen verminderen angst en onrust.
Soms worden andere medicijnen voorgeschreven om de bijwerkingen van antipsychotica aan te pakken.

Bijwerkingen antipsychotica
De werking van een antipsychoticum is niet meteen merkbaar, meestal pas na een paar weken. Sommige bijwerkingen treden wel meteen na inname op.
Antipsychotica kunnen vervelende bijwerkingen hebben. Niet iedereen heeft er last van, maar sommige bijwerkingen hebben een grote invloed. Veel voorkomende bijwerkingen van antipsychotica zijn:

• Bewegingsstoornissen (beven, stijf worden, tics, niet stil kunnen zitten)
• Veel speeksel of juist een droge mond
• Droge ogen
• Verminderd reactievermogen
• Concentratieproblemen
• Slaperigheid
• Duizeligheid
• Slecht dichtbij zien (moeilijk lezen)
• Onregelmatige menstruatie
• Minder zin in seks
• Zwaarder worden

Sommige bijwerkingen treden pas op na langer gebruik van antipsychotica. Het is dus zaak om alert te blijven op bijwerkingen en deze tijdig te bespreken met de behandelaar. Bij langdurig gebruik van antipsychotica kunnen onvrijwillige, spontane bewegingen ontstaan: iemand beweegt zonder het te willen de tong, mond of andere gezichtsspieren. Deze verschijnselen kunnen blijvend zijn na beëindiging van het medicijngebruik, of verdwijnen pas na enkele jaren.

Klassieke en atypische antipsychotica
Er zijn 2 verschillende typen antipsychotica: de klassieke en de atypische. Vooral de klassieke antipsychotica staan bekend om de bewegingsstoornissen die ze kunnen veroorzaken. Het is mogelijk dat iemand gaat beven of stijve spieren krijgt. Soms is er sprake van bewegingsdrang: het is dan onmogelijk een tijd achter elkaar stil te zitten, te liggen of te staan. Aan het begin van de behandeling kunnen onverwachte spierkrampen voorkomen, bijvoorbeeld van de oogleden.

De nieuwere, atypische antipsychotica veroorzaken minder bewegingsstoornissen dan de oudere, klassieke middelen, maar hebben soms weer andere bijwerkingen, zoals meer eetlust, gewichtstoename en moeite met opstaan ’s ochtends.
De werking is van persoon tot persoon anders.
Heeft iemand veel last van bijwerkingen, dan is het aan te raden een ander medicijn te proberen.

Psychologische en andere behandelingen
Schizofrenie kan niet worden genezen. Dat komt omdat het onbekend is wat de oorzaak is.
Psychologische behandelingen kunnen behandeling met medicijnen niet vervangen. Ze zijn meer een aanvulling, en geven aandacht aan ziekte-inzicht: mensen met schizofrenie hebben zelf vaak niet het idee dat ze ziek zijn, en stoppen met medicijnen of andere als het weer iets beter gaat. Maar dan lopen ze het risico weer verschijnselen van schizofrenie te krijgen, of psychotisch te worden.
Het doorgaan met de behandeling wordt therapietrouw genoemd. Veel andere behandelingen willen die therapietrouw groter maken.
Voor een succesvolle behandeling is een goede, intensieve samenwerking nodig tussen de mensen met schizofrenie, hun familie, de behandelaars en andere begeleiders. Veel van de psychologische en andere behandelingen streven dit na.

Psycho-educatie
Bij psycho-educatie krijgen mensen iemand met schizofrenie en hun omgeving uitvoerige informatie over de stoornis, de gevolgen, medicijnen en hun bijwerkingen, welke stappen er genomen worden in de behandeling, en welke keuzes gemaakt kunnen worden.
Het gaat ook om het leren ontdekken van voortekenen: wat gebeurt er vóór een terugval? Als mensen dat leren, dan kunnen ze er eerder iets aan doen.
Meestal bestaat psycho-educatie uit ongeveer 10 bijeenkomsten.

Familie
Voor mensen met schizofrenie is het goed dat familieleden betrokken blijven. Door familie erbij te betrekken kan er een goed advies gegeven worden over hoe iemand het best kan worden opgevangen. Als familie en patiënt elkaar beter begrijpen, geeft dat minder spanning.

Gezinstherapie of systeemtherapie
Soms is het goed dat ook familieleden behandeld worden. Dat kan onderlinge spanning en kritiek verminderen.

Cognitieve gedragstherapie
Samen met de behandelaar wordt gekeken naar de manier van denken en het gedrag. Daarna gaan patiënten dat veranderen. Deze behandeling zorgt ervoor dat iemand niet stopt met de behandeling (de zogenoemde therapietrouw); deze behandeling helpt te herstellen na een acute periode en helpt een beetje om terugval te voorkomen.

Trainingen
Daarnaast zijn er nog trainingen om het geheugen, de aandacht, en de sociale vaardigheden te verbeteren.

ANDERE ZORG

Hier gaat het om methoden van revalidatie en begeleiding mensen met schizofrenie:

• Dagbesteding
• Individuele rehabilitatie
• Leren zelfstandig te leven
• Supported employment
• Casemanagement
• Hulpverleningsteams in wijken

Assertive community treatment
Van supported employment en assertive community treatment is aangetoond dat het werkt; van de wijkhulpverleningsteams is de werking enigszins aangetoond. Van de andere methoden is niet aangetoond dat het werkt.

ADVIEZEN CLIENT

Adviezen voor de cliënt zijn lastig te geven. Kenmerk van schizofrenie is dat mensen zelf nogal eens vinden dat ze niets mankeren. Voor de mensen met schizofrenie die er wat aan willen doen, de volgende adviezen.

• Zorg dat u genoeg weet over schizofrenie. Zorg er ook voor dat mensen die voor u belangrijk zijn, er genoeg over weten. De sites schizofrenieplein.nl en psychoseplein.nl geven veel informatie.
• Soms is er verschil tussen welke behandeling uw behandelaar wil en wat u zelf wil. Overleg hierover met hem.
• U moet weliswaar zelf uw schizofrenie aanpakken, maar vrienden, familie en hulpverleners kunnen u daar goed bij helpen. Vereniging Anoiksis organiseert lotgenotencontact voor mensen met schizofrenie.
• Bespreek met de behandelaar en mensen uit uw omgeving bij wie u terecht kunt voor hulp, ook ’s avonds en in het weekend.
• Zoek samen met de behandelaar, familie en vrienden uit wat er voorafgaat aan terugkeer van de stoornis. Schrijf de mogelijke voortekenen op en ga regelmatig na of ze zich voordoen. Vereniging Anoiksis heeft een lijst met voorboden op hun site staan.
• Neem de tijd om met uw behandelaar, familie en vrienden uit te zoeken hoe om te gaan met schizofrenie. Neem de tijd om uit te vinden of, en welk werk haalbaar is, bijvoorbeeld parttime of fulltime, betaald of vrijwillig. Neem niet te veel hooi op uw vork.
• Veel mensen schrikken van iemand met psychische klachten en reageren afwijzend. Bepaal daarom zelf wat u wel en niet vertelt en aan wie. Vertel oppervlakkige kennissen een beperkte versie en reserveer het complete verhaal voor mensen die dichtbij staan.

ADVIEZEN FAMILIELEDEN/BETROKKENEN

Een familielid met schizofrenie is een zware belasting voor de omgeving. Schizofrenie is een ernstige aandoening met veel gevolgen voor patiënt en omgeving. Familieleden moeten de al dan niet tijdelijke veranderingen in de persoonlijkheid en gedrag van hun familielid accepteren. Tegelijkertijd is het goed als zij hun familielid blijven bijstaan omdat dit gunstig is voor het herstel en terugval kan voorkomen.
Er is al lange tijd een organisatie actief, speciaal voor familieleden: Ypsilon. Ze geven informatie, adviezen, organiseren lotgenotencontact, en behartigen de belangen van familie en patiënten.
Kijk voor adviezen ook op schizofrenieplein.nl, onder het kopje: Wat kan ik doen?

• Zorg dat u genoeg weet over schizofrenie en de mogelijke gevolgen.
• De problemen en het bijbehorende gedrag komen voort uit de stoornis. Dat heeft dus zelden met u als familielid of huisgenoot te maken.
• Vraag waar u iemand wel en niet bij kunt helpen. Soms moet u betrokken zijn, soms is het goed om juist afstand te nemen.
• Ook al heeft iemand in uw omgeving schizofrenie, dat betekent niet dat u maar alles moet accepteren. Bespreek met de persoon in kwestie waar uw grenzen liggen. Neem niet alles over.
• Gebruik uw energie om actief aan de slag te gaan en te leren omgaan met de situatie. Bijvoorbeeld door samen met uw familielid een cursus/psycho-educatie over schizofrenie te volgen.
• Doe uw eigen dingen, en doe de dingen die plezier en ontspanning geven. Dit voorkomt dat u zelf overbelast raakt.
• Zorg ervoor dat u zelf uw hart kunt luchten bij enkele mensen in uw omgeving. Houd ook contact met mensen buiten het gezin.
• Zoek mensen in vergelijkbare situaties, bijvoorbeeld via Ypsilon of stichting Labyrint/In Perspectief.

Behandelaars moeten de partner en naaste familie betrekken bij de behandeling. Direct betrokkenen kunnen immers veel bijdragen aan een succesvolle behandeling, maar daarvoor is uitleg en begeleiding van de behandelaar nodig.
Het kan wel zijn dat uw familielid weigert dat u betrokken wordt bij de behandeling.

• Vraag de behandelaar hoe u als familie het beste kunt omgaan met de stoornis van uw partner of familielid.
• Veel instellingen voor geestelijke gezondheidszorg organiseren voorlichtingsbijeenkomsten of cursussen voor familieleden. Vraag er naar.

Het komt voor dat iemand geen hulp accepteert of bijvoorbeeld weigert medicijnen te gebruiken. Dat leidt voor familieleden tot dilemma’s en lastige situaties. Informeer bij Ypsilon of stichting Labyrint/In Perspectief welke oplossingen er zijn of hoe u kunt omgaan met de situatie.

MEER INFORMATIE

• De huisarts kan meer informatie geven over schizofrenie en eventueel doorverwijzen.
• Informatieve sites zijn schizofrenieplein.nl, psychoseplein.nl
• Voor patiënten is er de vereniging Anoiksis.
• Voor familieleden is er de vereniging Ypsilon en Labyrint~In Perspectief
• Trimbos-instituut geeft links voor meer sites op het gebied van geestelijke gezondheidszorg.

Elke behandelaar in de geestelijke gezondheidszorg moet werken volgens de Multidisciplinaire Richtlijn Schizofrenie. De Richtlijn is gemaakt voor professionals, evenals de samenvatting.
Andere producten over schizofrenie? Ga naar www.trimbos.nl/producten, en zoek op schizofrenie.

Bron: www.trimbos.nl